Ghi nhanh của Bùi Thuận

Nguồn: Tạp chí Văn nghệ Đồng Nai số 43

Trở lại Yên Bái lần này, ngoại trừ tôi, trong số mấy anh em từ Đồng Nai ra đều mới đến Mù Cang Chải lần đầu, nên hầu như ai cũng bị “hớp hồn” bởi những đám ruộng bậc thang đang mùa lúa chín vàng. Bỏ cả xe ô tô bên cạnh cầu Ba Nhà trên quốc lộ 32, mỗi người ngồi một chiếc xe ôm chạy vào đồi Mâm Xôi (thuộc địa bàn xã La Pán Tẩn - vốn từng một thời là thủ phủ của cây Anh Túc vùng Tây Bắc).

Vi vu Mù Cang Chải

Hơn một giờ sau mới trở ra, mặt mũi ai cũng lấm lem đất bụi, nhưng hân hoan, vui vẻ, khen ruộng bậc thang trong đó đẹp tuyệt vời và “khen” cả mấy thanh niên Mông “xe ôm” chở khách qua triền dốc bên vực sâu mà chạy ào ào, bạt mạng hơn dân xe ôm thành phố. Tôi chỉ cười và nói: “Mình không có thời gian, chớ ruộng bậc thang này ở trong Chế Cu Nha, Dế Xu Phình còn kỳ vĩ hơn nửa.”

 Nơi chúng tôi phải đến cho bằng được trong ngày là thị xã Nghĩa Lộ, cách huyện Mù Cang Chải đến hơn 100 km, buổi tối nơi đây có hội xoè lớn nhất vùng Tây Bắc. Nói với nhau là vậy, nhưng trước đó khi ghé ngang “Thị trấn mù sương” (một năm Mù Cang Chải chìm trong màn sương đến 60 ngày), chúng tôi cũng không thể bỏ qua phiên chợ vùng cao “Sắc màu Tây Bắc”, nấn ná với mấy trò chơi dân gian, truyền thống của các dân tộc thiểu số Mù Cang Chải. Đến khi rời khỏi những “bức tranh sơn mài khảm vàng khổng lồ”- (cụm từ mà một hoạ sĩ nổi tiếng ở Hà Nội nói về vẻ đẹp rực rõ của ruộng bậc thang mùa lúa chín) đi ngang qua đèo Khau Phạ (một trong “tứ đại đèo” trên vùng cao Tây Bắc) chúng tôi lại xuống xe hoà trong dòng người đang lố nhố ngắm nhìn những cánh dù sặc sỡ sắc màu đang bay lượn bên sườn đèo chênh vênh vách đá, phía dưới là cánh đồng lúa Tú Lệ cũng đang rực rỡ ánh vàng.

Múa xòe ở Mường Lò (ảnh BT)

Festival dù lượn “Bay trên mùa vàng” được tổ chức trên con đèo cao 2100 m (so với mực nước biển) cùng với danh thắng quốc gia “ruộng bậc thang”… , Tuần lễ “Ruộng bậc thang huyện Mù Cang Chải” đã thu hút đông đảo du khách khắp nơi đến với xứ sở của cây Táo mèo, loài Vượn đen đặc hữu.

 Qua đó, tôi mới biết vì sao khi ngồi trong quán giải khát bên cầu Ba Nhà, tôi nghe mấy thanh niên Mông bảo nhau: “Lúa đã chín rồi, nhưng khách đến chơi, chụp ảnh nhiều, nên “Uỷ ban” bảo phải để thêm một tuần nữa, đến 25 mới được thu hoạch… ”.

Sau khi đã no mắt với những cánh ruộng bậc thang và cũng no bụng với món cá suối nướng ăn với cơm nếp Tú Lệ tuyệt ngon; lại bất ngờ nghe lời mời mọc quá thiết tha, da diết của bài hát “Anh có vào Nghĩa Lộ với em không?”, chúng tôi quyết định vào ngay Nghĩa Lộ. Vả lại ở vùng đất Mường Lò này đang diễn ra đêm hội xòe.

Đêm hội xòe Mường Lò

Thị xã Nghĩa Lộ và 2 huyện Văn Chấn, Mù Cang Chải ở miền Tây Yên Bái; thuộc vùng đất xưa Mường Lò. Từ thời Hùng Vương dựng nước, Mường Lò vốn là một trong những địa bàn sinh sống quan trọng của cư dân Lạc Việt thuộc lãnh thổ Nhà nước Văn Lang. Trong đó, Nghĩa Lộ nằm giữa vùng lòng chảo Mường Lò, bao trùm toàn bộ cánh đồng lớn thứ 2 của cả vùng Tây Bắc (nhất Mường Thanh thuộc tỉnh Điện Biên, nhì Mường Lò thuộc tỉnh Yên Bái); nên Nghĩa Lộ - đất tổ của người dân tộc Thái đen nghiễm nhiên trở thành trung tâm khu vực miền Tây Yên Bái. Thời Pháp thuộc, hạt Nghĩa Lộ trực thuộc vào đạo Đệ tứ quan binh miền thượng du Bắc kỳ.

Hoà bình lập lại, năm 1955, chính phủ đưa Nghĩa Lộ vào Khu tự trị Thái Mèo, năm 1962 đổi thành Khu tự trị Tây Bắc. Từ cuối năm 1971 đến nay, sau khi được xác lập thị xã, Nghĩa Lộ không ngừng phát triển.

 Điểm sáng du lịch cộng đồng

Đặc biệt, Nghĩa Lộ là thị xã đầu tiên trong cả nước được Bộ VH-TT-DL chọn làm điểm xây dựng “Đơn vị văn hoá cấp huyện (và tương đương) khu vực miền núi đồng bào dân tộc thiểu số”. Đáng chú ý là qua triển khai dự án “Xây dựng mô hình du lịch cộng đồng gắn với giảm nghèo và xây dựng nông thôn mới” đã có 30 hộ gia đình ở các bản Sà Rèn, Chao Hạ, Nghêu… được hỗ trợ đã phục chế nơi cư ngụ theo nguyên mẫu nhà sàn Thái cổ (3 gian có hoạ tiết trang trí tinh xảo, 2 bếp lửa với biểu tượng Khau- cut) đưa vào làm du lịch homestay với trang phục truyền thống, ẩm thực mang bản sắc độc đáo… được du khách các nơi, nhất là khách Âu Tây ưa thích. Theo một thống kê cho thấy, đến nay các bản làm du lịch cộng đồng ở Nghĩa Lộ đã được 20 công ty du lịch, lữ hành đưa trên 50.000 du khách Nhật, Anh, Hàn, Thuỵ Điển, Pháp, Bỉ… đến với văn hoá Mường Lò. Một số nữ chủ các Homestay ở Nghĩa Lộ như Hoàng Thị Phượng, Lường Thị Hồng Chung, Hoàng Thị Loan… qua làm du lịch cộng đồng đã vươn lên làm giàu.

Nghĩa Lộ được Bộ VH-TT-DL và UBND tỉnh Yên Bái chọn tổ chức Liên hoan diễn xướng văn hoá dân gian dân tộc vùng Tây Bắc và biểu diễn đường phố. Điều làm cho chúng tôi (những người từ phương Nam ra) cũng như đông đảo bà con các dân tộc ở Nghĩa Lộ kéo đến sân vận động và con đường Điện Biên nằm giữa trung tâm thị xã trong đêm thu se lạnh ở vùng cao dưới ánh trăng vằng vặc trên đầu là những màn múa xoè hoành tráng với sự tham gia của hàng ngàn diễn viên chuyên nghiệp lẫn nghiệp dư.

 Xoè là nét văn hoá trong sinh hoạt cộng đồng, một hình thức nghệ thuật bắt nguồn từ cuộc sống lao động, sản xuất, chiến đấu, biểu hiện khát vọng ấm no, hạnh phúc của người dân sống trên vùng cao Tây Bắc; nên xoè không chỉ là “đặc sản” của người Thái, trong đó bà con Thái đen chiếm 44% dân số; Nghĩa Lộ còn có 12 dân tộc anh em cùng chung sống và có cả xoè Mường, xoè Tày… , nhưng nhờ được các nghệ nhân, già làng trưởng bản gìn giữ, bảo tồn và ra sức truyền dạy cho thế hệ trẻ, xoè Thái được phổ biến rộng và có sức sống mạnh hơn. Đặc biệt là “phục dựng” lại được 6 điệu xoè cổ: “Óm lọm tốp mư” (vòng tròn vỗ tay), “khẳm khen” (nắm tay kết đoàn), “đốn hôn” (mạnh mẽ bền chặt), “khắm khăn mời lẩu” (nâng khăn mời rượu)… Mỗi điệu xoè thể hiện một sắc thái tình cảm riêng biệt. Và vì vậy không lạ, khi đến vùng Tây Bắc rất hay nghe người già Thái hát ví von: “Không xoè không vui / Không xoè cây lúa không trổ bông / Không xoè cây ngô không ra bắp / Không xoè trai gái không thành đôi”. Thế nên đêm hội xoè ở Nghĩa Lộ không chỉ có học sinh, công nhân viên chức, bà con trong đội xoè từ các bản ở Nghĩa Lộ, mà cả Mường Lò (diễn viên nằm trong đội hình tỉnh Yên Bái), cùng với dân xoè nghiệp dư từ Điện Biên, Lai Châu, Sơn La, Nghệ An cùng về tham dự.

Có một chút “vốn liếng” về xoè trong những lần lên Điện Biên được bạn bè dẫn đi.. “cắm bản”; thế nhưng khi trời vừa sụp tối, nghe những ca khúc “pha” xoè mời gọi: “Chiều mùa thu, nắng vàng như mật. Khi đã nghe đèo Ách, cửa Nhì. Khi đã nghe tiếng rừng gió hút. Anh có vào Nghĩa Lộ với em không?” (bài hát:Anh có vào Nghĩa Lộ với em không?, nhạc: Trọng Loan, thơ: Hồng Hạnh); rồi: “Đêm Mường Lò, trăng lên dần, chiêng trống bập bùng. Vào đây anh, cầm tayem, múa xoè cùng em, xoè cùng em… ” (Đêm Mường Lò) tôi đã ngất ngây, đến khi nhìn những cô gái Thái áo cóm, váy nhung đen, thắt lưng thổ cẩm xanh, khoát khăn xoè… nắm tay nhau, bước chân uyển chuyển, nhịp nhàng trong tiếng cồng, chiêng... bên ánh lửa, tôi lại càng dâng trào cảm xúc.

Từ một bài thơ trách cứ

Quả là không uổng công khi vào Nghĩa Lộ. Đêm hội xòe Mường Lò đã nói lên ý nghĩa thiết thực và giá trị của lời mời gọi: “Anh có vào Nghĩa Lộ với em không?”. Tôi chợt nhớ đến câu chuyện thú vị về bài hát có sức thuyết phục cao trong việc… “quảng bá du lịch”, chứ hoàn toàn không phải là… “quảng cáo trá hình” về vùng đất - con người Mường Lò; mà tôi đã nghe được ngoài thành phố Yên Bái.

Theo đó, vào tháng 10-1995, tỉnh ủy Yên Bái tổ chức hội nghị tổng kết về công tác thanh niên. Từ Hà Nội về dự, đại biểu Tấn Phương - phó Vụ trưởng vụ Văn nghệ Ban Tư tưởng Văn hóa Trung ương cảm tác những vần thơ đọc tặng cho hội nghị. Trong bài thơ có những câu:

Yên Bái trong tôi lần đầu mới gặp

Sao thấy yêu thương nặng nghĩa tình

… Xứ sở xa xôi, miền Tây heo hút

Mới chỉ nghe thôi, đã giật mình…

Nghe những câu thơ mua vui này, đại biểu Hoàng Thị Hạnh, người dân tộc Tày, cán bộ UBND thị xã Nghĩa Lộ cảm thấy ấm ức, bèn làm thơ họa lại để trách cứ “cấp trên”. Bài thơ có tựa đề: Anh có vào Nghĩa Lộ với em không? cũng viết tay, được Trưởng ban Tuyên giáo Tỉnh ủy mời tác giả lên đọc trực tiếp tại hội trường; đã làm cho bầu không khí hội nghị “dậy sóng”. Trong đó có mấy câu “sửa lưng” đúng chỗ như:

Chiều xuống nắng thu vàng như mật

Chắc anh không giật mình nghe gió hút

Khi nhắc tên Đèo Ách, Cửa Nhì…

Nhận bài thơ tặng, ông Vụ phó đã ứng khẩu:

Mai anh chưa muốn về xuôi

Nửa trong xao xuyến, nửa ngoài “Cha Ran” (tên một nhân vật trong bộ phim Tiếng chim hót trong bụi mận gai đang rất nổi tiếng thời bấy giờ).

Và ngay chiều đó, sau khi kết thúc hội nghị, ông đại biểu trung ương đã theo nữ đại biểu thị xã vào Nghĩa Lộ để tận mắt nhìn thấy vẻ đẹp rạng ngời của Đèo Ách, Cầu Nhì, Ngòi Thia, Suối Giàng…

Trở về Hà Nội, Vụ phó Tấn Phương đưa bài thơ của Hoàng Thị Hạnh cho nhạc sĩ Trọng Loan, tác giả bản nhạc “Trăng sáng trên rừng quê” đang được nhiều người yêu thích. Trong một ngày, Trọng Loan đã phổ nhạc bài thơ và đưa đến Ban Văn nghệ Đài tiếng nói Việt Nam. Ca sĩ Kim Tiến là người hát đầu tiên bài Anh có vào Nghĩa Lộ với em không? nhạc: Trọng Loan, thơ: Hoàng Hạnh. Nhạc phẩm này được trao giải thưởng đặc biệt của Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật Việt Nam năm 1996.

Năm 2014, nhạc sĩ Triệu Lam Châu nhân chuyến đi thực tế Tây Bắc cũng đã phổ nhạc bài thơ “Anh có vào Nghĩa Lộ với em không?”.

 Đã quá nửa đêm, dưới ánh trăng thu trên vùng cao Nghĩa Lộ, có mấy anh chàng dân Nam bộ lại choáng váng cơn say; không hiểu là do rượu nếp Mường Lò quá nồng cay hay do lời hát mang âm điệu xoè diết da, thủ thỉ: “Mai xa rồi, trăng Mường Lò, anh mang về theo. Mai xa rồi, trăng Mường Lò anh mang theo về xuôi… ”.

B.T