Biểu diễn Đờn ca tài tử tại Tp. Long Khánh năm 2024 - Ảnh Ninh Vui

Hơn 100 năm qua, Đờn ca tài tử là tiếng lòng chuyên chở bao cảm xúc vui buồn của cư dân vùng sông nước, những giai điệu ấy vẫn có sức sống bền bỉ trong tâm thức người dân Nam Bộ, mỗi bài bản nhịp phách đều gắn với một câu chuyện thăng trầm, mỗi tiếng đờn lời ca là thêm một lần sáng tạo, thăng hoa.

Theo các tài liệu về lịch sử Đờn ca tài tử (ĐCTT) được hình thành vào cuối thế kỷ thứ 19, có sự kế thừa từ Nhã nhạc cung đình Huế, nhạc Lễ Nam Bộ và Văn học Dân gian. Nghệ thuật ĐCTT là sản phẩm văn hóa độc đáo, ăn sâu, bám rễ vào đời sống tinh thần của bao thế hệ người dân Đồng Nai nói riêng và người dân Nam Bộ nói chung trong suốt quá trình khẩn hoang vùng đất mới cho đến tận ngày nay. Đồng Nai là một trong số 21 tỉnh thành Nam Bộ có những công trình góp phần phát triển hoạt động ĐCTT khá mạnh mẽ.

 Nhạc sư Nguyễn Quang Đại (Ba Đợi) là người có công lớn đào tạo được nhiều thế hệ nghệ sĩ kế thừa. Tại Đồng Nai, ông cũng có những môn đệ như Văn Kiêm - kèn, Võ Phải (Ba Phải) - trống, lừng danh trong giới nhạc lễ một thời. Một trong những danh cầm của Đồng Nai còn được ghi chép nhiều là ông Võ Tấn Hưng (thường gọi là Năm Hưng, tên thật là Võ Văn Giữ), sinh năm 1913 tại xã Phú Hữu, huyện Nhơn Trạch, tỉnh Đồng Nai. Ông đã biên soạn các cuốn sách mang tên Cổ nhạc canh tân; Cổ nhạc tầm nguyên, sáng tác giai điệu mới, ghi chép và sưu tầm các bài bản xưa để lưu lại cho đời sau⁽¹⁾. Tiếp nối truyền thống của các bậc tiền nhân, hiện nay tỉnh Đồng Nai cũng có 03 nghệ nhân vinh dự được nhận danh hiệu Nghệ nhân Dân gian đó là: nghệ nhân Phạm Văn Lơ, nghệ nhân Lê Văn Lợi và nghệ nhân Đặng Văn Vĩnh.

Những năm qua, nhằm nâng cao nhận thức của toàn xã hội, đặc biệt là thế hệ trẻ, có những hành động thiết thực để giữ gìn và phát huy giá trị của loại hình nghệ thuật ĐCTT, UBND tỉnh Đồng Nai đã có Quyết định số 262/QĐ-UBND ngày 20/01/2017 Ban hành Đề án bảo tồn và phát huy giá trị nghệ thuật Đờn ca tài tử Nam Bộ trên địa bàn tỉnh Đồng Nai từ năm 2020, định hướng đến năm 2030.

Trên cơ sở của đề án, Sở VHTTDL Đồng Nai đã triển khai thực hiện nhiều hoạt động cụ thể như: Tổ chức Liên hoan ĐCTT cấp tỉnh 2 năm/lần; Tổ chức giao lưu các CLB ĐCTT trong và ngoài tỉnh; Trình diễn ĐCTT thường kỳ tại các thiết chế văn hóa cơ sở để phục vụ nhân dân trong tỉnh; Mở lớp đào tạo, bồi dưỡng nghệ thuật ĐCTT; Tổ chức Hội thi sáng tác lời mới cho 20 bản tổ của nghệ thuật ĐCTT… Ngoài ra, các cơ quan, đơn vị chuyên môn huyện, tỉnh như Trung tâm Văn hóa - Điện ảnh tỉnh cũng thường xuyên tổ chức đưa nghệ nhân, tài tử đi giao lưu ĐCTT, trao đổi kinh nghiệm ở một số tỉnh như: Long An, Bình Dương, Bà Rịa - Vũng Tàu… Đặc biệt, tỉnh Đồng Nai cũng tham gia đầy đủ các hoạt động trong khuôn khổ Liên hoan ĐCTT Quốc gia năm 2014 tại tỉnh Bạc Liêu, năm 2017 tại tỉnh Bình Dương và năm 2022 tại Cần Thơ; tham gia Hội diễn Tiếng hát miền Đông. Hàng năm, đều tổ chức các lớp tập huấn nghiệp vụ về ĐCTT; tham gia các Hội thi, liên hoan, giao lưu với các tỉnh bạn trong khu vực Nam Bộ và đạt được nhiều thành tích cao, góp phần quảng bá và tôn vinh nghệ thuật ĐCTT tỉnh Đồng Nai.

Tại tỉnh Đồng Nai, hoạt động ĐCTT được hình thành từ rất lâu, theo mô hình đội nhóm, các thầy đờn chơi với nhau theo tinh thần là mượn tiếng đờn để mà tâm tình, trò chuyện tri kỉ, tri âm. Trong từng cuộc chơi họ không quá câu nệ về trang phục, chỉ cần trang phục đơn giản, gọn gàng, thanh lịch… hài hòa, phù hợp với không gian văn hóa đờn ca. Chỉ khi phải biểu diễn trên sân khấu có phần trang trọng hơn thì nam giới sẽ mặc áo sơ mi quần tây hoặc áo dài khăn đóng, phụ nữ mặc bộ quần áo bà ba hoặc bộ áo dài. Trang phục đơn giản kết hợp cùng những lời ca tiếng hát nghe thiệt “mùi", nụ cười duyên dáng và vành nón lá che nghiêng càng tô điểm thêm vẻ đẹp của người tài tử ca trong lòng khách “mộ điệu" gần xa.

Những năm qua, phong trào ĐCTT ở Đồng Nai phát triển mạnh mẽ với hình thức sinh hoạt ban, nhóm, CLB ĐCTT ngày càng phổ biến. Qua kiểm kê năm 2020, toàn tỉnh có hơn có 57 câu lạc bộ với 351 nghệ nhân, trong đó 328 nghệ nhân thường xuyên tham gia thực hành loại hình di sản ĐCTT⁽²⁾. Hiện nay, toàn tỉnh có hơn 1 ngàn tài tử đờn và ca, 74 câu lạc bộ, đội, nhóm sinh hoạt tại các trung tâm văn hóa, thông tin và thể thao các huyện, thành phố, trung tâm văn hóa, thể thao - học tập cộng đồng các xã, phường, thị trấn và trong cộng đồng dân cư. Số lượng tài tử, nghệ nhân, câu lạc bộ, đội, nhóm gia tăng cho thấy nghệ thuật ĐCTT ngày càng có tính lan tỏa trong cộng đồng.

Ngày trước, các nhóm tài tử chủ yếu được thành lập theo kiểu tự phát, hoạt động không vụ lợi, những cuộc sinh hoạt, vui chơi ngẫu hứng là điều kiện để các nghệ nhân học tập kinh nghiệm, rèn luyện tài năng, phát hiện nhiều nhân tố mới cho bộ môn nghệ thuật ĐCTT tỉnh nhà và khu vực. Nhận thấy nét đặc sắc và độc đáo của ĐCTT, năm 1997, nghệ nhân Phạm Lơ đã quy tụ được một nhóm tài tử giỏi và thành lập CLB ĐCTT. Nghệ nhân Phạm Lơ còn mở lớp học truyền dạy kỹ năng đờn và ca tài tử cho các thế hệ kế thừa, ông đã truyền thêm động lực để lớp tài tử trẻ ngày đêm chuyên tâm rèn luyện cho tiếng đờn, giọng ca thêm “mùi", thêm đặc sắc. Dưới sự cố gắng của ông Phạm Lơ cùng sự nhiệt tâm của các thành viên nòng cốt như: Năm Lợi, Hai Vĩnh và nhiều thế hệ học trò nên CLB có nhiều hoạt động, phong trào lớn mạnh như hiện nay. Ngoài ra, tỉnh Đồng Nai còn có các CLB ĐCTT ở TP. Long Khánh và các huyện như: Trảng Bom, Xuân Lộc, Tân Phú, Vĩnh Cửu… tạo ra sân chơi bổ ích, lành mạnh cho các nghệ nhân, tài tử và người dân của từng địa phương trong tỉnh. Chúng ta tin rằng dòng sông tài tử dẫu có khi vơi khi đầy nhưng sẽ vẫn chảy mãi trong lòng dân tộc, trong khúc tự tình của người phương Nam.

Sự phát triển cao nhất của đời sống vật chất chính là tiện nghi và sự phát triển cao nhất của đời sống văn hóa là bản sắc, âm nhạc truyền thống là sản phẩm của quần chúng và là tiếng lòng của một dân tộc. Nghệ thuật ĐCTT - những câu ca, điệu đờn thấm đẫm tình người, tình đất phương Nam, trở thành đặc trưng riêng biệt và là yếu tố quan trọng góp phần tạo nên bản sắc văn hóa Nam Bộ không thể trộn lẫn. Chính vì vậy mà nó không chỉ tồn tại và thăng hoa trong phạm vi Nam Bộ mà còn lan tỏa trong và ngoài nước, nghệ thuật Đờn ca tài tử Nam Bộ đã được UNESCO vinh danh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại vào ngày 05/12/2013. Trong hành trình tạo dựng, trao truyền cái đẹp, cái tinh túy của ĐCTT, của cải lương nói riêng cũng là âm nhạc truyền thống của Việt Nam nói chung, hành trình đó mang dáng dấp hình hài của lòng biết ơn, sự ngưỡng vọng về cội nguồn, gốc rễ mà đương thời và hậu thế sẽ mãi mãi trân quý, giữ gìn.

N.V

Nguồn: Văn nghệ Đồng Nai số 82 (Tháng 12 năm 2024)