​

50 năm qua, trên lĩnh vực văn hóa nghệ thuật Đồng Nai với những thành tựu về đời sống tinh thần của nhân dân như: phong tục tập quán, hội họa, điêu khắc, múa, âm nhạc, sân khấu, biểu diễn,... phản ánh đời sống văn hóa tinh thần của người dân vùng miền Đông Nam Bộ với nhiều sáng tạo, đặc trưng, phong phú. Giá trị văn hóa nghệ thuật Đồng Nai được kết tinh và thông qua những sáng tác và công trình của các văn nghệ sĩ Đồng Nai. 50 năm qua, các thế hệ văn nghệ sĩ Đồng Nai đã phát huy tinh thần yêu quê hương đất nước, phát huy truyền thống văn hóa dân tộc, làm nên những tác phẩm VHNT mang bản sắc văn hóa Đồng Nai. Trong bối cảnh hiện nay, các văn nghệ sĩ Đồng Nai vẫn luôn nỗ lực sáng tạo, bảo tồn, khai thác và phát huy các giá trị văn hóa nghệ thuật góp phần tích cực vào sự nghiệp xây dựng văn hóa, con người Đồng Nai đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước, thời đại hội nhập.​

1. Định hướng sáng tạo văn hóa nghệ thuật Đồng Nai trong tình hình mới

Sau ngày đất nước thống nhất, văn học nghệ thuật (VHNT) Đồng Nai đã bước đầu phát huy vai trò sáng tạo, kiên định, bám sát với chủ trương chỉ đạo của Nhà nước, phản ánh hiện thực đời sống xã hội của địa phương và đất nước. Thời gian này, phong trào văn nghệ quần chúng đã phát triển rất sôi nổi, các buổi biểu diễn văn nghệ luôn thu hút đông đảo nhân dân tham gia. Qua quá trình lịch sử, bên cạnh chiến lược phát triển kinh tế công nghiệp, tỉnh Đồng Nai cũng luôn quan tâm đầu tư cho hoạt động sáng tác văn học nghệ thuật. Nghệ thuật chuyên nghiệp cũng ngày càng được củng cố, bồi dưỡng, phát triển nguồn nhân lực; bổ sung nhiều loại hình nghệ thuật truyền thống của cả nước, góp phần định hình và tạo bản sắc cho nền văn hóa nghệ thuật tỉnh Đồng Nai suốt 50 năm qua.

Sau năm 1975, hoạt động sáng tạo văn hóa nghệ thuật Đồng Nai bắt đầu hướng đi mới theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Ngay từ những buổi đầu, Hội VHNT Đồng Nai được thành lập quy tụ các văn nghệ sĩ trên các lĩnh vực văn học, mỹ thuật, nhiếp ảnh, âm nhạc, múa, biểu diễn sâu khấu, văn nghệ dân gian...

Trong sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội với tinh thần đoàn kết xây dựng cuộc sống mới đã hình thành nên nét văn hóa mới, đặc trưng cho thời kỳ mới. Thời kỳ hội nhập, nhân dân Đồng Nai đã xây dựng và phát triển kinh tế địa phương ngày càng giàu mạnh xứng đáng với tỉnh công nghiệp, xây dựng một phong cách văn hóa Việt Nam trong lao động cần cù, sáng tạo và thông minh.

2. Duy trì phong tục tập quán truyền thống, thực hành tín ngưỡng, lễ hội dân gian

Văn hóa truyền thống người Đồng Nai qua trang phục, nhà ở, sinh hoạt sản xuất, tín ngưỡng tôn giáo, phong tục tập quán, ma chay cưới hỏi, lễ hội, kiến trúc, âm nhạc, văn học nghệ thuật… đều có ảnh hưởng của vùng đất cư trú ven sông và triền đồi núi thấp, đặc trưng của vùng miền Đông Nam bộ. Từ tính cách và con nguời Đồng Nai anh hùng đã tạo nên hào khí Đồng Nai rất đỗi tự hào với những chiến công vang dội đã đi vào lịch sử dân tộc.

Người Đồng Nai vào vùng đất mới vẫn luôn duy trì tục lệ ăn trầu của cha ông từ xưa. Cây cau, giàn trầu đã là những hình ảnh vô cùng gần gũi, thân thương của người Nam bộ. Những thập niên 90 của thế kỷ XX, du khách đều dễ dàng bắt gặp những rặng cau xanh bao xung quanh ngôi nhà mái ngói đỏ ở các làng cổ, đặc biệt trên cung đường vào xã Phú Hội (huyện Nhơn Trạch). Tục ăn trầu cho chắc răng, môi đỏ thắm nhưng cũng là những nghi lễ bắt buộc trong phong tục ma chay, cưới hỏi của dân tộc ta… Trước mỗi nhà dân thường có một ấm trà nóng ủ trong vỏ dừa cùng với bộ ly tách và ô trầu cau sắp sẵn đặt trên bàn, thể hiện sự hiếu khách của người Đồng Nai xưa nay.

Ngoài những dịp lễ cúng kỳ yên, người Đồng Nai duy trì tục lệ đón mừng năm mới (Tết nguyên đán). Sau giao thừa thì phải chọn người có vía tốt để xông nhà với ý nghĩa gia đình sẽ được mọi điều may mắn, tốt lành trong năm mới hoặc phải chọn giờ tốt để xuất hành thì cả năm mới “hên". Ngày Tết trên bàn thờ của gia đình phải có mâm ngũ quả gồm năm loại trái cây như: mãng cầu, sung, dừa, đu đủ và xoài; theo đó với tên gọi của trái mà có ý nghĩa tương ứng “cầu sung vừa đủ xài"… để mong làm ăn thuận lợi, phát đạt…

Đám cưới người Đồng Nai vẫn là sự bảo tồn phong tục tập quán truyền thống xưa nay. Đám cưới xưa duy trì lục lễ (sáu lễ); nhưng nay chỉ còn hai hoặc ba nghi thức, trong đó chủ yếu là đám hỏi và đám cưới. Trong đám cưới, tại nhà cô dâu, đêm trước khi về nhà chồng người con gái phải sắm một khay trầu rượu để lạy tạ từ trước bàn thờ gia tiên và ông bà, ghi nhớ công ơn sinh thành dưỡng dục, nghe lời cha mẹ dạy dỗ về bổn phận của người con gái khi xuất giá tòng phu. Cô dâu chú rể khi về tới nhà trai, trong lễ giao bôi, cũng có nghi thức bái lạy Tổ tiên để thầm chào hỏi hầu tạ ơn ông bà đã cho phép cô dâu nhập gia và chứng kiến ngày con cháu thành gia thất.

Không chỉ trong đám cưới, ma chay mà khi có các sự kiện quan trọng trong gia đình (như mừng đứa trẻ sinh ra, hay mừng thọ …) người Việt thường có thói quen thắp nhang vái lạy Tổ tiên là hành động nhớ ơn Tổ tiên vì nhờ phúc đức của họ mà con cháu ngày nay mới may mắn, thành công. Tổ tiên luôn là niềm tự hào cho dòng họ, con cháu…

3. Sáng tạo văn học, nghệ thuật từ truyền thống đến hiện đại

Đời sống nghệ thuật truyền thống của người Đồng Nai rất phong phú, đặc biệt về văn học, ngữ văn dân gian và diễn xướng dân gian được truyền khẩu từ đời này sang đời khác như: hát ru, dân ca, hò, vè, lý... phản ánh tâm tư tình cảm của con người Đồng Nai trong sinh hoạt đời sống xã hội.

Đời sống văn chương Đồng Nai còn được hình thành bởi dòng văn học viết của các nhà văn, thơ địa phương trưởng thành từ mảnh đất Đồng Nai 50 năm qua. Nhiều tác phẩm sáng tác tiêu biểu (thơ, bút ký, tiểu thuyết...) có giá trị tư tưởng về vùng đất, con người Đồng Nai, khắc họa chân dung và sắc màu đa dạng, năng động của con người Đồng Nai.

Đời sống nghệ thuật truyền thống của người Đồng Nai rất phong phú, đặc biệt về văn học, ngữ văn dân gian và diễn xướng dân gian được truyền khẩu từ đời này sang đời khác như: ca dao, dân ca, hò, vè, lý... Ca dao dân ca là tiếng nói dân gian của người Đồng Nai phản ánh tâm tư tình cảm của con người trong sinh hoạt hàng ngày phổ biến ở vùng nông thôn. Tuy là ngôn ngữ dân gian, nhưng ca dao, dân ca không phải là tiếng nói bình thường mà là ngôn ngữ có vần, có điệu nên dễ phổ biến trong quần chúng.

Đồng Nai là nơi có nhiều nguồn dân cư nên ca dao, dân ca rất đa dạng, phản ánh nhiều sắc thái tình cảm khác nhau. Nhưng trước hết ca dao dân ca thể hiện sự trù phú của vùng đất mới Đồng Nai, đó là sự hấp dẫn cho những cư dân gần xa đến đây khai phá, nội dung những bài ca là sự mời chào, giới thiệu, hướng về đất Đồng Nai.

Với sự hăng say lao động của lớp người đi khai phá đã nhanh chóng biến Đồng Nai thành vùng đất đầy tiềm năng. Con người đã chinh phục tự nhiên, làm chủ vùng đất mới. Niềm tự hào về quê hương, mối quan hệ máu thịt với đất nước, con người Đồng Nai dần trở thành dòng mạch chính trong ca dao dân ca.

Ca dao dân ca, thành ngữ, tục ngữ ở Đồng Nai là sự phản ánh những cung bậc tình cảm khác nhau của người Đồng Nai gắn với sự phát triển kinh tế xã hội ở địa phương. Đây còn là những kinh nghiệm quý báu trong dự báo thời tiết cho đến nay.

Mỹ thuật ứng dụng qua các công trình kiến trúc, hội họa và điêu khắc, thể hiện tâm hồn, tài năng và trí tuệ của các họa sĩ, nhà điêu khắc mỹ thuật Đồng Nai, đặc biệt các thế hệ thầy trò Trường CĐ Mỹ thuật Trang trí Đồng Nai.

4. Khai thác, phát huy các giá trị văn hóa nghệ thuật Đồng Nai trong bối cảnh hiện nay

a. Nghiên cứu, bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa Đồng Nai

Việc nghiên cứu, bảo tồn các trị văn hóa Đồng Nai là nhiệm vụ quan trọng góp phần nhận dạng, lưu giữ các giá trị văn hóa Đồng Nai trong đời sống hiện đại. Những giá trị văn hóa dân gian được các nhà folklore (Ban Văn nghệ dân gian, Hội VHNT tỉnh) sưu tầm nghiên cứu khảo cứu và giới thiệu trong các công trình văn nghệ dân gian nhằm bảo tồn, quảng bá và phát huy giá trị văn hóa Đồng Nai. Hỗ trợ các tác giả trong việc xuất bản công trình góp phần giới thiệu quảng bá đến đông đảo quần chúng trong việc nhận diện, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa Đồng Nai.

b. Đẩy mạnh văn hóa nghệ thuật chuyên nghiệp và quần chúng

Văn nghệ sĩ Đồng Nai hôm nay được tiếp cận với công nghệ hiện đại, luôn phát huy tối đa khả năng sáng tạo, đáp ứng nhu cầu hưởng thụ của công chúng ngày càng cao trong bối cảnh hiện đại. Nhiều văn nghệ sĩ đã có nhiều cách làm vừa sáng tác vừa quảng bá khá hiệu quả.

Các hội thi, hội diễn văn nghệ quần chúng được quan tâm thường xuyên như: Liên hoan Đờn ca tài tử, Liên hoan Nghệ thuật quần chúng... nhằm phát triển phong trào văn nghệ quần chúng ở cơ sở. Chú trọng các loại hình nghệ thuât đã được UNESCO vinh danh di sản văn hóa phi vật thể nhân loại và đặc thù của vùng đất như: Đờn ca tài tử Nam bộ, Bóng rỗi - Địa Nàng, Quan họ, hát Then, hát Chầu văn...

c. Tuyên truyền, quảng bá văn hóa nghệ thuật thời đại công nghệ số

Ngày nay, trong thời đại công nghệ số 4.0 nhu cầu hưởng thụ quần chúng ngày càng cao, đa dạng và tiện ích thông qua các thiết bị công nghệ thông tin và mạng xã hội (facebook, zalo, youtube, Messenger, Instagram, Tiktok, Twitter, Skype, Viber...)... Các tác phẩm văn hóa nghệ thuật được văn nghệ sĩ sáng tác có điều kiện thuận lợi để giới thiệu, quảng bá đến với công chúng, là cơ hội và cũng là thách thức để hoạt động VHNT ngày càng được công chúng tiếp cận nhanh nhưng có chọn lọc và hiệu quả.

5. Kết luận

Nhìn lại quá trình 50 năm nền văn hóa nghệ thuật tỉnh nhà sau ngày đất nước thống nhất, nhằm khẳng định giá trị của nền văn học, nghệ thuật cả nước nói chung và văn học, nghệ thuật Đồng Nai nói riêng trong xây dựng và phát triển đất nước, những giá trị văn hóa nghệ thuật Đồng Nai đã được bao thế hệ quần chúng nhân dân sáng tạo đúc kết, tích lũy trong lịch sử và nay được phát huy trong đời sống khá đặc trưng, góp phần xây dựng văn hóa, con người Đồng Nai hiện nay.

Qua đó tôn vinh, nhân rộng các giá trị tốt đẹp, nhân văn, ngăn chặn, đẩy lùi các hiện tượng tiêu cực, lệch lạc, sai trái trong lĩnh vực văn hóa, văn học, nghệ thuật. Đồng thời, cổ vũ, động viên, phát huy tài năng, tâm huyết của đội ngũ văn nghệ sĩ, ghi nhận những đóng góp của văn nghệ sĩ trong việc xây dựng nền văn học, nghệ thuật Đồng Nai đa dạng, phong phú, phát huy sức mạnh của đội ngũ văn nghệ sĩ đối với sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc trong thời kỳ hội nhập toàn cầu hóa.

H. T

Nguồn: Văn nghệ Đồng Nai số 86 (Tháng 4 năm 2025)