​

Đất nước Việt Nam có nhiều làng nghề gốm nổi tiếng, mỗi nơi mang một sắc thái riêng biệt, tiêu biểu như Bát Tràng (Hà Nội), Phù Lãng (Bắc Ninh), Chu Đậu (Hải Dương), Thanh Hà (Hội An, Quảng Nam), Bàu Trúc (Ninh Thuận), Biên Hòa (Đồng Nai), Minh Long, Lái Thiêu (Bình Dương), Vĩnh Long... Lịch sử hình thành và phát triển của gốm mỹ nghệ Biên Hòa gắn liền với Trường Cao đẳng Mỹ thuật Trang trí Đồng Nai, tiền thân là “Trường dạy nghề Biên Hòa" hay “Trường Bá nghệ Biên Hòa", được người Pháp thành lập vào năm 1903 với mục đích ban đầu là đào tạo thợ lành nghề phục vụ cho công cuộc khai thác thuộc địa. Với hơn 120 năm lịch sử, đây là ngôi trường đầu tiên ở Đông Dương đào tạo chuyên sâu về ngành gốm.
Trong chuỗi các hoạt động kỷ niệm 50 năm Ngày Giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước (30/4/1975 - 30/4/2025), Trường Cao đẳng Mỹ thuật Trang trí Đồng Nai đã xây dựng Con đường di sản - điểm đến gốm Biên Hòa. Điểm đến độc đáo này tọa lạc ngay trong khuôn viên trường, trải rộng trên diện tích trưng bày 1.000 m². Không gian con đường di sản được thiết kế như một bảo tàng mở, tái hiện một cách sinh động toàn bộ quá trình hình thành và phát triển của nghề gốm Biên Hòa - Đồng Nai. Con đường di sản - điểm đến gốm Biên Hòa bao gồm ba khu vực trưng bày chính: Không gian trưng bày ngoài trời, Phòng Bảo tàng và Con đường di sản gốm. Đặc biệt, điểm cuối của con đường còn có không gian trải nghiệm nghề làm gốm, hứa hẹn mang đến những hoạt động thú vị cho khách tham quan.

Học sinh trải nghiệm làm gốm thực tế tại xưởng Gốm - Ảnh: Nguyễn Anh Đức

Từ gốm Bát Tràng, gốm Bàu Trúc
Điểm nhấn của con đường di sản chính là không gian trưng bày khoảng 400 m² tái hiện nghề làm gốm ở 3 miền (Bắc, Trung, Nam), gắn với 3 làng gốm nổi tiếng là Bát Tràng, Bàu Trúc và gốm Biên Hòa. Tổng thể tạo thành bức tranh di sản sống động, kết nối theo chiều dài Bắc Nam của đất nước, nối kết giữa lịch sử quá khứ và hiện tại hôm nay. Trên nền bức trường là tranh bích họa đa sắc màu có chiều dài 75m, cao 3m miêu tả cảnh nghề làm gốm xưa với phương tiện vận chuyển gốm thô sơ bằng sức kéo trâu, bò, cùng các địa điểm, di tích mang đậm nét văn hóa vùng miền. Đối diện tranh bích họa là tiểu cảnh mô hình nghề làm gốm, thuyền vận chuyển, mô hình nung gốm truyền thống (lò nung củi), cùng hệ thống máy móc, phương tiện làm đất như: lọc đất, nén đất và ép đất.
Sử sách ghi chép: gốm sứ Bát Tràng có lịch sử từ thế kỷ thứ XI, gắn với sự kiện Lý Công Uẩn (Lý Thái Tổ) dời đô từ Hoa Lư (Ninh Bình) ra Thăng Long - Hà Nội. Gốm Bát Tràng đa dạng về chủng loại, kiểu dáng, màu sắc và phong cách với đất sét đặc trưng bên bờ sông Hồng, các nghệ nhân tài năng tạo nên những sản phẩm tinh xảo bằng đôi bàn tay khéo léo. Quá trình tráng men cũng đa dạng với nhiều loại men khác nhau như men tro, men lam, men nâu, men rạn... tạo nên sự riêng biệt của gốm sứ Bát Tràng. Một số sản phẩm trưng bày tại không gian gốm sứ Bát Tràng là những hình ảnh rất quen thuộc với làng quê Bắc Bộ từ người nông dân thổi sáo trên lưng trâu, hình ảnh Chí Phèo - Thị Nở gắn với tác phẩm “Làng Vũ Đại ngày ấy" của tác giả Nam Cao, tượng Lão vọng (Lã vọng) - “Câu cá chờ thời" biểu trưng cho lòng kiên nhẫn và chờ đợi.
Gốm Bàu Trúc ra đời thế kỷ XII, được xem là sự tiếp nối và kế thừa truyền thống gốm Sa Huỳnh. Gốm Bàu Trúc được chế tác thủ công bằng tay, nhân dân hay gọi bằng cái tên rất dân dã “làm bằng tay, xoay bằng mông", người thợ đi giật lùi. Gốm Bàu Trúc với đặc điểm không phủ men, nung ngoài trời bằng rơm và củi ở nhiệt độ tương đối thấp (khoảng 700-900°C), cho ra những sản phẩm có vẻ đẹp mộc mạc, tự nhiên và mang đậm bản sắc văn hóa Chăm. Sản phẩm gốm Bàu Trúc rất đa dạng, từ đồ dùng gia đình hàng ngày (bình, chum, vại, nồi, niêu, chén, đĩa) đến các sản phẩm mỹ nghệ, trang trí (tượng thần, phù điêu, đèn trang trí, lọ hoa, đồ phong thủy) và các sản phẩm phục vụ tín ngưỡng. Không gian trưng bày gốm Bàu Trúc qua các sản phẩm mô phỏng hệ thống tháp Chăm và sản phẩm múa Apsara, trống Paranưng, trống Ghi năng, kèn Saranai, tượng thần Ganesha và hệ thống bình, chóe, chum, vại gắn bó với văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần của người Chăm.
Đến gốm mỹ nghệ Biên Hòa
“Đồng Nai có gốm Biên Hòa/ Đẹp, bền, duyên dáng ai mà lãng quên". Câu ca dao mộc mạc như chứa đựng tất cả nét tinh hoa của gốm mỹ nghệ Biên Hòa. Trên tường là hình ảnh Trường dạy nghề Biên Hòa, bên cạnh là hình ảnh Cầu Ghềnh (Gành) bắc qua sông Đồng Nai, cây cầu được người Pháp xây dựng nối kết giao thông theo hướng Bắc Nam. Năm 1923, ông Robert Balick làm Hiệu trưởng và bà Mariette Balick làm Trưởng Ban gốm. Có thể xem thời gian này là mốc son lịch sử làm thay đổi về chất của gốm Biên Hòa. Bà Balick phụ trách Ban gốm đã vạch hướng đi riêng, đó là tập trung vào các dòng sản phẩm gốm mỹ nghệ trang trí chạm khắc và men nhiều màu. Có thể khẳng định, những năm thập niên 20 đến 60 của thế kỷ XX là thời kỳ phát triển và hưng thịnh nhất của gốm mỹ nghệ Biên Hòa.
Không gian trưng bày gốm Biên Hòa là những mẫu mới, có kiểu dáng giao thoa kết hợp tân cổ điển và hiện đại, được các nghệ nhân làm nghề gốm Biên Hòa giới thiệu bộ sưu tập kết hợp hài hòa giữa gốm nghệ thuật và gốm tiêu dùng, màu sắc rực rỡ, được chạm, khắc, tô men mang đặc trưng riêng của gốm Biên Hòa. Bên cạnh còn có các sản phẩm độc bản của học sinh, sinh viên và thầy trò nhà trường sáng tạo.
Đặc điểm chính của gốm Biên Hòa là trang trí theo kiểu khắc chìm và màu men. Nghệ thuật khắc chìm vào thân sản phẩm, nét chạm khắc hơi sâu tạo cảm giác mạnh về sự chia cắt phông nền, làm cho hoa văn rõ ràng, dứt khoát, phân mảng màu sắc riêng biệt. Cùng với kỹ thuật phối màu men mang tính sáng tạo của người nghệ nhân đã nâng nghệ thuật trang trí gốm Biên Hòa vươn tới vẻ đẹp của sự hoàn thiện. Những loại men được bà Balick cùng các cộng sự người Việt tạo ra thời bấy giờ là men ta (men làm từ tro), men đá đỏ (men làm từ đá ong Biên Hòa) và đặc biệt là men xanh đồng (từ mạt đồng) độc đáo còn được gọi tên là “Vert de Bien Hoa" trong Từ điển men thế giới. Gốm Biên Hòa là sản phẩm giao thoa giữa các dòng gốm của người Việt, người Chăm, người Hoa và kỹ thuật làm gốm của Pháp. Chính vì vậy, gốm Biên Hòa rất đa dạng về chủng loại với nhiều kiểu dáng, đạt tới đỉnh cao về kỹ thuật và mỹ thuật. Con đường di sản không dừng lại ở việc trưng bày, giới thiệu các hiện vật gốm mà còn dành khoảng không gian để du khách tham gia thực hành trải nghiệm trực tiếp xoay gốm, nặn gốm, tô men gốm.
Bảo tàng gốm mỹ nghệ
Đến với Con đường di sản, du khách còn được tham quan phòng Bảo tàng, nơi lưu giữ hơn 500 hiện vật gốm, được các thế hệ thầy và trò nhà trường sáng tạo từ khi thành lập trường cho đến nay, những tác phẩm này mang tính độc bản và có giá trị lịch sử, văn hóa. Phòng Bảo tàng được chia làm hai phần, bên ngoài thờ các bậc “Tiên sư", bên trong là nơi trưng bày sản phẩm gốm. Bên ngoài, Nhà trường dành một không gian lập bàn thờ để tri ân các bậc Tiên sư, hàng năm vào ngày 1/1 (âm lịch) thầy và trò thắp nén hương thành kính tri ân các bậc Tiên sư nghề gốm, những người đã đặt nền móng và truyền lửa cho nghề gốm phát triển đến ngày nay. Bên trong là nơi trưng bày các tác phẩm gốm đa dạng về chủng loại, trên kệ có hệ thống tượng thờ gắn với tôn giáo tín ngưỡng, tượng chân dung gắn với văn hóa lịch sử, có những tác phẩm hàng trăm năm tuổi. Chính giữa trưng bày đa dạng thể loại, kiểu dáng và màu men, các tác phẩm vừa mang phong cách cổ điển, lại có những tác phẩm mang phong cách hiện đại, mỗi tác phẩm đều mang một dấu ấn nghệ thuật riêng của thầy và trò ngành gốm.
Không gian trưng bày ngoài trời
Đứng giữa khuôn viên của ngôi trường du khách sẽ thấy xung quanh là vườn tượng bằng gốm, cùng với các bức phù điêu, các sản phẩm bằng gốm khác, đây là những tác phẩm nghệ thuật do thầy và trò Nhà trường sáng tạo, mang tính thẩm mỹ. Ngoài sân trường trưng bày sản phẩm gốm dân dụng, đa dạng các loại gốm cổ: chậu, bình, choé, lọ, nồi, ấm, tách… độc đáo, minh chứng cho lịch sử hình thành và phát triển của nghề gốm.
Gốm mỹ nghệ Biên Hòa không chỉ là một nghề thủ công truyền thống mà còn là tài nguyên du lịch văn hóa độc đáo, mang đậm bản sắc của vùng đất Biên Hòa - Đồng Nai nói riêng và khu vực Đông Nam Bộ nói chung. Con đường di sản gốm tại Trường Cao đẳng Mỹ thuật Trang trí Đồng Nai đóng vai trò quan trọng trong việc gìn giữ di sản văn hóa, nơi lưu giữ và bảo tồn những giá trị lịch sử, kỹ thuật chế tác độc đáo của gốm Biên Hòa, nơi trao truyền và phát huy nghề thủ công truyền thống, tạo môi trường để các nghệ nhân, thợ giỏi truyền đạt kinh nghiệm cho thế hệ trẻ, nơi ươm mầm cho các thế hệ tương lai; khơi dậy niềm đam mê, đào tạo nguồn nhân lực kế thừa và phát triển nghề gốm. Thông qua những hoạt động này, Con đường di sản gốm góp phần xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.

N. A. Đ

Nguồn: Văn nghệ Đồng Nai số 87 (Tháng 5 năm 2025)