​

           *Xuất xứ và giá trị sử dụng

          Trong các gia đình người X'tiêng ở Bình Phước có nhiều vật dụng, tài sản có  chức năng đa dạng với nhiều giá trị cả về lịch sử và văn hóa mang đặc trưng, trong đó các vật dụng bằng gốm là một trong những nhóm vật dụng rất đặc biệt.

          Các vật dụng bằng gốm phổ biến trong các gia đình của người X'tiêng gồm bình cao thân có họa tiết rùa hoặc ông tiên trên thân, bình cao thân có men màu xanh, chum thân lớn các loại có hình rồng, chum màu da lươn các loại, các loại vại, tĩnh, ché, …Khi xuất xưởng, các vật dụng có tên gọi do nơi sản xuất đặt, có thể là Ché, Chum, hũ,…Tuy nhiên khi đến với người X'tiêng, chúng đã được cộng đồng cư dân này đổi tên gọi theo ngôn ngữ của người Xtiêng. Những chiếc bình thân cao, họ gọi là tố gồm Tố Vang, tố Vang tăng sôi, tố Pếch,…; những chiếc bình thân cao, cổ to và cao có miệng trề, có hoa văn rồng thì nhiều tên gọi (loại màu xanh gọi là Tố Nrang, loại màu da lươn có rồng ở thân gọi là Pây Vung); chiếc bình thân cao như tố, có rồng họ gọi là Lốt. Chum men màu nâu đậm họ gọi là Slun. Lý do đặt lại tên có thể là do tập quán, do thói quen hoặc do sở thích của cộng đồng mục đích là để cho dễ nhớ và dễ gọi.

          Xuất xứ, niên đại của các vật dụng này cũng rất đa dạng. Theo nghiên cứu của tác giả trên cơ sở so sánh với các vật dụng đã được xác định và thông tin cộng đồng cung cấp, có loại do người Chăm chế tác (loại gốm có hình rồng nhỏ trên thân); có loại gốm do các lò gốm ở Lái Thiêu (Bình Dương sản xuất); gốm xuất xứ từ lò gốm ở Biên Hòa, loại xuất xứ từ Trung Quốc (ya ri) và gốm của người Khmer. Sự đa dạng về xuất xứ cho thấy, trong quá khứ, người X'tiêng đã có sự giao thương tiếp xúc với nhiều cộng đồng cư dân đến từ nhiều vùng khác nhau. Niên đại của các vật dụng cũng có sự khác nhau. Loại có niên đại phổ biến là từ thế kỷ XVIII đến đầu thế kỷ XX. Những loại gốm do người Chăm sản xuất thì có niên đại sớm hơn (thế kỉ XVI - XVII). Trong đó, đặc biệt là Slun, loại vật dụng có niên đại sớm nhất, khoảng thế kỷ XII. Đây cũng là loại gốm có giá trị cao nhất trong các loại vật dụng bằng gốm trong gia đình người X'tiêng.

          Chức năng sử dụng của vật dụng cũng rất đa dạng. Từ chức năng cơ bản và phổ biến là để chứa đựng, các vật dụng bằng gốm khi đến với người Xtiêng đã được sử dụng với nhiều chức năng quan trọng khác. Phổ biến nhất để chế biến rượu cần, tùy kích thước, các tố, ché rượu cần được sử dụng vào các dịp khác nhau, loại nhỏ thường sử dụng trong gia đình, loại lớn sử dụng cho lễ hội. Đặc biệt, các vật dụng bằng gốm này còn có nhiều chức năng quan trọng khác. Đầu tiên phải kể đến là dùng để làm quà trong lễ cưới. Những người được mời đi dự lễ cưới, tùy vào mối quan hệ, họ tặng những chiếc Tố có giá trị khác nhau, từ loại cổ có giá trị đến tố mới sản xuất chỉ vài chục năm. Nếu quan hệ thân tình, quan hệ họ hàng thì tặng Tố có giá trị lớn, bạn bè, hàng xóm láng giềng thì tặng loại ít giá trị hơn. Đây cũng là các vật dụng không thể thiếu trong tục Trả của, đặc biệt là Slun. Một chức năng khác là để trị bệnh. Khi một người nào đó bị đau bụng, thầy cúng sẽ dùng những chiếc bình gốm loại nhỏ, bôi một loại thuốc lên đó rồi đặt lên bụng người bị bệnh để trị bệnh. Cách trị bệnh này trước đây rất phổ biến, mặc dù hiệu quả thì chưa được kiểm chứng.

          Đối với giá trị kinh tế, các vật dụng bằng gốm trong gia đình Xtiêng cũng có sự khác nhau. Loại rẻ nhất là Yari có giá trị mua bán từ 6 triệu đến 10 triệu một cái; các loại Tố có giá trị từ 12 đến 18 triệu; Lốt có giá gần 30 triệu. Trong số đó, Slun là nhóm vật dụng có giá trị cao nhất, phổ biến là từ 30 triệu đến 35 triệu, có loại từ 40 triệu đến 80 triệu. Đặc biệt, có loại Slun giá bán lên tới hàng trăm triệu, loại này ở Bình Phước hiện nay chỉ còn vài chiếc, rất hiếm. Mặc dù có giá trị kinh tế cao, nhưng các vật dụng bằng gốm của người Xtiêng ở Bình Phước vẫn còn trao đổi trong cộng đồng (đặc biệt là người Xtiêng nhánh Bù Lơ) vì chúng vẫn là vật dụng được sử dụng với nhiều chức năng thông thường cũng như trong các hoạt động chứa đứng yếu tố phong tục cộng đồng.

Gốm làm quà cưới và vật lễ cưới. (Ảnh: tác giả chụp tháng 6/2016 tại Bình Minh)​

​​             *Slun và những câu chuyện thú vị, huyền bí

          Trong số các vật dụng bằng gốm hiện có trong gia đình của người X'tiêng, Slun là một trong những vật dụng rất đặc biệt. Không chỉ có giá trị trao đổi hàng hóa cao mà còn chứa đựng những thông tin về văn hóa.

          Slun hay tên gọi khác là Slung là tên gọi chung cho một nhóm vật dụng bằng gốm có thân tròn, phình to ở phần thân giần miệng, miệng nhỏ và thấp. Toàn bộ bên ngoài được tráng men màu nâu đậm, trên thân có một số hoa văn kiểu vạch hình dấu hỏi, hoa văn cánh hoa sen, hoa văn cành cây. Loại thông dụng nhất cao khoảng 0,8m, có những loại cao và to hơn – từ 1m đến 1,4m, chiếc đang trưng bày tại Bảo tàng Chiến dịch đường 14 – Phước Long là loại Slun lớn được phát hiện và sưu tầm để trưng bày, người Xtiêng gọi là Chà Rùng.

Sự thú vị của vật dụng này đến từ nhiều yếu tố, thông tin. Trước hết, đây là vật dụng có niên đại sớm nhất trong số các vật dụng bằng gốm người Xtiêng đang sử dụng. Theo PGS.TS Bùi Chí Hoàng – Nguyên Phó Viện trưởng Viện Khoa học xã hội vùng Nam Bộ, Slun là gốm do người Khmer sản xuất, có niên đại vào khoảng thế kỉ XII. Ông Điểu Đức – một người Xtiêng có nhiều hiểu biết về văn hóa dân tộc Xtiêng, sống tại thôn Đak U xã Phú Nghĩa cũng cho biết: “trong tâm thức của nhiều người Xtiêng vẫn còn truyền nhau rằng: Slun này do người Khmer làm ra. Ngày xưa, khi người Khmer tiến hành xây dựng Ăng Co Vát, do cần nhân công, họ đã làm ra những chiếc Slun này để mang qua vùng người Xtiêng, đổi người về để phục vụ nhu cầu xây dựng Ăng Co Vát". Thông tin của ông Điểu Đức có nhiều điểm trùng với ý kiến của PGS.TS Bù Chí Hoàng về niên đại. Về sau, vào khoảng cuối thế kỷ XIX, vùng Lái Thiêu (Bình Dương) cũng có sản xuất Slun. Hiện nay, người Chăm cũng đã sản xuất Slun và bán cho người Xtiêng với giá khá thấp, khoảng vài ba triệu một chiếc.

Một số vật dụng bằng gốm trong gia đình người Xtiêng. (Ảnh: Tác giả chụp năm 2022 tại Đắc Ơ – Bù Gia Mập)

            ​Điều đặc biệt ở các chiếc Slun là chiếc lỗ tròn ở đáy hoặc bên hông gần đáy và câu chuyện về nó. Theo ông Điểu Đức, “ngày xưa có hai sóc xảy ra xung đột với nhau. Cuộc xung đột kéo dài dai dẳng không kết thúc được. Nhận thấy tình hình này sẽ không có lợi cho cộng đồng, Già làng của một trong hai sóc đã xin thua. Và để tỏ sự thiện chí, già làng xin thua đã tổ chức tiệc, mời cư dân của Sóc bên kia qua để cúng thần linh và cùng nhau mở hội, cùng nhau ăn uống. Cuộc vui chơi kéo dài đến tối ngày thứ ba, khi mọi người đã thấm mệt, già làng của Sóc là chủ của buổi tiệc mang ra một Slun rượu cần đặt ở giữa sân lễ. Ông nói rằng đây là bình rượu quý, dành để đãi khách quý nhằm bày tỏ thiện chí của người dân trong Sóc. Tuy nhiên, thực chất thì đây là bình rượu được ngâm với các loại cây có độc, uống vào sẽ gây hại cho sức khỏe người uống, dẫn đến bệnh tật thậm chí gây chết người. Tất nhiên, người mời phải uống trước để chứng minh rượu này an toàn. Tuy nhiên, nếu uống, họ chính là người sẽ bị trúng độc, nếu không uống thì những người khách mời dự lễ sẽ nghi ngờ, sự việc trá hàng bị bại lộ. Để giải quyết vấn đề này, trước khi ngâm rượu, người ngâm đã khoan một lỗ ở đáy Slun hoặc bên hông – gần đáy, sau đó dùng cây gỗ có bôi nến để bịt kín lại. Khi uống già làng uống, xung quanh sẽ có nhiều người cổ vũ để gây mất tập trung với những người khách đang xem. Lúc này, già làng hoặc một người nào đó âm thâm rút nút bịt lỗ khoan bên dưới, nước rượu theo đó chảy xuống đất. Những người đứng xem, khi nhìn từ trên miệng bình, họ vẫn  thấy nước đang vơi dần, họ tưởng rằng già làng đang uống thật. Sau khi nước trên Slun với đến mức phù hợp, già làng sẽ ngừng uống, lỗ khoan dưới đáy sẽ được bịt lại, sau đó tiếp tục cho nước vào để già làng bên sóc còn lại uống. Sau đó, lần lượt những người khác của Sóc phía khách mời đều uống rượu cần của bình này. Đến đây thì cuộc vui cũng kết thúc, khách mời lần lượt ra về. Một thời gian sau, những người đã uống “rượu quý" đều phát bệnh, nặng có thể dẫn đến cái chết, sóc đó có thể bị yếu đi hoặc bị tiêu diệt".

           Câu chuyện trên không chỉ giải thích về hiện tượng cái lỗ bị khoan ở một số Slun mà còn cho thấy nhiều vấn đề khác. Ngoài vấn đề đã nêu trong câu chuyện kể nói trên, có thể đây là một trong những cách gian dối của một số người để hạn chế  say khi phải uống rượu trong những ngày lễ hội kéo dài mà người tham gia, đặc biệt là già làng chủ lễ phải tiếp khách và uống liên tục. Những vấn đề thực tế không tránh khỏi trong thực tế cuộc sống. Ngày nay, Slun là một trong những vật dụng phổ biến trong các gia đình vật lễ quan trọng, không thể thiếu trong lễ cưới hỏi, lễ Trả của của người X'tiêng nhánh Bù Lơ. Là biểu tượng văn hóa của người Xtiêng Bình Phước.

          Hiện nay, các vật dụng bằng gốm nói trên vẫn còn giá trị trong cộng đồng người X'tiêng, vì vậy, hầu như gia đình nào cũng có vài chiếc, thậm chí có gia đình như: ông Điểu Lên (xã Bình Minh), ông Điểu Đố (Đoàn Kết) có vài chục cái, trị giá có khi lên đến tiền tỉ. Có thể nói, hiểu rõ về những giá trị của vật dụng bằng gốm trong các gia đình của người X'tiêng ở Bình Phước sẽ giúp cho chúng ta hiểu rõ và tôn trong văn hóa của cộng đồng cư dân này.