Trong kho tàng văn hóa phong phú của các dân tộc Việt Nam, nghệ thuật trình diễn cồng chiêng giữ một vị trí đặc biệt quan trọng. Với người M'nông Bình Phước, cồng chiêng không chỉ là một loại nhạc cụ truyền thống, mà còn là biểu tượng tâm linh, đại diện cho sức mạnh cộng đồng và mối liên hệ giữa con người với tự nhiên, thần linh. Âm thanh cồng chiêng vang vọng giữa núi rừng không chỉ truyền tải những giai điệu đẹp, mà còn chất chứa biết bao câu chuyện về đời sống, tín ngưỡng và lịch sử của cộng đồng người M'nông.
Trong đời sống tâm linh của người M'nông, cồng chiêng là phương tiện giao tiếp giữa con người với thế giới siêu nhiên. Âm vang của cồng chiêng được xem như tiếng nói của tổ tiên, thần linh, mang theo lời cầu nguyện cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, sức khỏe và sự thịnh vượng cho cộng đồng. Mỗi lễ hội, mỗi nghi lễ trọng đại như lễ mừng lúa mới, lễ kết bạn cộng đồng, lễ cầu mưa, cưới hỏi, tang ma… đều không thể thiếu âm thanh của cồng chiêng. Chính vì vậy, nghệ thuật trình diễn cồng, chiêng đã gắn bó mật thiết, trở thành một phần không thể thiếu trong cuộc sống thường ngày của người M'nông.
Trình diễn chiêng trong Lễ hội Kết bạn cộng đồng của người M'nông (Bình Phước cũ)
Người M'nông gọi cồng là goong, chiêng là chinh hay còn được gọi là đồng la. Một bộ cồng thường có 5 chiếc (loại có núm), bộ chiêng gồm có 6 chiếc (không có núm), với kích thước từ lớn đến nhỏ. Mỗi chiếc có âm vực khác nhau để tạo nên sự đa dạng trong âm thanh trong quá trình diễn tấu. Thông thường thì người M'nông ở Bình Phước thường sử dụng chiêng (đồng la) phổ biến hơn sơ với sử dụng cồng. Mỗi đội chiêng thường có 6 người, mỗi người sẽ phụ trách một chiếc. Ngoài ra trong quá trình biểu diễn của đội chiêng, người M'nông thường kết hợp với các loại nhạc cụ khác như tù và, đành tre, sáo… nhằm tăng thêm sự đa dạng trong các bản nhạc.
Nghệ thuật trình diễn cồng chiêng thường được thực hành với sự tham gia mang tính cộng đồng, do đó địa điểm trình diễn cồng, chiêng thường có không gian mở. Địa điểm để thực hành trình diễn cồng, chiêng có thể được thực hiện tại gia đình, nhà văn hóa cộng đồng hoặc ở các địa điểm tổ chức các hoạt động văn hóa, sinh hoạt của cộng đồng… Trong quá trình bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống, cồng chiêng của người Mnông đã và đang được sân khấu hóa, nơi có sự kết hợp giữa yếu tố truyền thống và các phương tiện, hình thức trình diễn mới.
Người đánh cồng chiêng có thể dùng nắm tay để biểu diễn. Tuy nhiên, để có thể trình diễn được trong thời gian dài và hạn chế làm đau tay cũng như để âm thanh của tiếng cồng, tiếng chiêng được chuẩn âm thì họ thường dùng dùi để đánh cồng, chiêng. Trên đầu dùi được cuộn, bọc bởi lớp vải dày hoặc dùng dây cao su để cuốn tạo thành núm dùi. Trong khi trình diễn, đội cồng chiêng có thể đứng tại chỗ hoặc đi vòng quanh cây nêu, khu vực, địa điểm biểu diễn để phù hợp với từng nghi thức, nghi lễ, yêu cầu của bản nhạc hoặc đội múa phối hợp. Trong những không gian, hoàn cảnh khác nhau, đội cồng chiêng sẽ trình diễn các bản nhạc với âm thanh trầm bổng khác nhau. Vì vậy, mỗi người trong đội phải có trình độ và kỹ thuật nhất định để điều phối âm thanh của chiếc cồng, chiếc chiêng mình đánh được nhịp nhàng, đúng tiết tấu, giai điệu kết hợp cùng nhau tạo nên một bản nhạc hoàn chỉnh.
Trình diễn chiêng trong Lễ hội Kết bạn cộng đồng của người M'nông
Trình diễn cồng chiêng trong chương trình phục dựng “Lễ hội kết nghĩa buôn làng của dân tộc M’nông
Cồng chiêng vừa là một loại nhạc cụ, đồng thời là tài sản quý báu, được xem như một linh khí trong quan niệm và tâm thức của người M'nông. Cồng chiêng là một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa tinh thần của người M'nông ở Bình Phước, đóng vai trò quan trọng trong các nghi lễ, lễ hội và sinh hoạt cộng đồng.
Cồng và chiêng cũng như các bài bản, nghi thức, cách thức trình diễn cồng chiêng là một loại hình di sản văn hóa đã được lưu truyền và bảo tồn từ thế hệ này qua thế hệ khác gắn với lịch sử phát triển của cộng đồng dân tộc M'nông. Do đó mỗi bộ cồng, bộ chiêng, mỗi bản nhạc, nghi thức trình diễn thường gắn liền với những câu chuyện lịch sử của mỗi bon, sóc, cộng đồng người M'nông.
Có thể nói, nghệ thuật trình diễn cồng chiêng của người M'nông không chỉ là một loại hình âm nhạc dân gian, mà còn là biểu tượng thiêng liêng gắn liền với đời sống tín ngưỡng, tinh thần và cộng đồng của dân tộc. Trong từng nhịp cồng, nhịp chiêng âm vang không chỉ là âm thanh mà là tiếng gọi của núi rừng, tổ tiên và bản sắc văn hóa được truyền qua bao thế hệ của người M'nông Bình Phước.